TIZAN EK LERWA

JEAN-JOSEPH MADELEINE

Ti annan en fwa en msye ek son madanm ki ti reste dan en pti lakaz dan fore. Sa madanm ti pe esper en baba e zot ti dan en gran lazwa. Me en semenn apre ki zot garson ti ne, sa msye ti mor e sa madanm ti reste litousel avek son garson. Kot zot ti reste pa ti pas personn e zot ti byen mizer. Konman sa msye ti apel Zan, zot ti ‘n deside apel zot garson Tizan. Me pandan tou sa letan, zanmen Tizan ti ‘n konn son vre non vi ki son manman ti touzour apel li “Mon piti.” Ler Tizan ti’n ganny laz 25 an, i ti demann son manman , “Manman tou dimoun i annan en non, be mwan kimannyer mon apele?”

“Mon piti ou apel Tizan,” son manman ti reponn.

“Oli mon papa e kimannyer i ti apele?” Tizan ti demande.

“Mon piti ou papa ti apel Zan e i’n mor depi ou ti annan zis 7 zour.”

“Ki louvraz Papa ti fer?” Tizan ti demande.

“Ou papa ti en saser, mon piti , en bon saser,” sa pov fanm ti reponn.

“En saser! Mwan osi alors fodre mon vin en saser parey mon papa. Oli son bann zouti lasas?”

“Mon piti zouti ou papa i dan sa vye lanmal ki anba lili, me dwatet zot in fini rouye konmela . Son seval ti apel Maki, manman sa enn ki dan lekiri.”

Deswit Tizan ti al dan lanmal e i ti war en vye fizi ek en vye fles. I ti pran e konmans netwaye. Son lannmen i ti leve byen granmaten. Apre ki i ti ‘n bwar son dite, i ti al dan lekiri e pran piti Maki ki ti osi apel Maki. I ti pran fizi ek fles e mont lo seval. I ti dir son manman orevwar an dizan ki i pe al rod lavi e i ti fonse dan fore.

Apre ki Tizan ti ‘n mars dis mil met dan fore e ki i pa ti ankor touy en sel zibye, i ti arete pour pran en repo anba en gran pyedibwa. I ti get anler dan sa pyedibwa e i ti war en nik zwazo. Tizan ti grenp ziska kot sa brans ki nik ti ladan e i ti dekouver en pti zwazo mor dan nik. Letan i ti anler, son regar ti fikse anba lo en lot pye ki pa ti lwen avek li e i ti war en gran latab avek keksoz lo la. Vitman i ti desann, pran son seval e zot ti diriz kot sa latab. Lo latab, ki ti’n kouver avek en tapi blan, ti annan roti, dipen, en po dile, sis ver ek sis tas. Sa letan Tizan ek Maki ti’n lafen apre sa long voyaz. Tizan ti vid en pe dile e donn son seval pour bwar. Konman Maki ti’n fini bvwar, i ti tonbe e mor. La Tizan ti konpran ki sa manze ti anpwazonnen e i pa ti kapab servi. Anfen i ti trenn son seval e zet dan en gran larivyer ki ti lanmenm obor. Maki ti desann dan kouran delo e Tizan li ti swiv menm direksyon dan en pti santye.

En pe li lwen, i ti war lekor Maki kot ti pe desann e kat korbo ti’n apoz lo li pe manz li. Pli devan lo en pti lans, i ti zwenn sa bann menm korbo mor ater. Konman femwar ti’n konmans fer, Tizan ti antre anba en ros pre lanmenm pour repoze. Senk er-d-tan pli tar, i ti tann en tapaz. Ler i ti ouver lizye, i ti war karant zonm ki ti’n alim en dife e zot ti pe griy sa kat korbo pour zot manze. Apre ki zot ti ‘n manze, tou le karant ti tonbe mor.

Lannmen, ler Tizan ti reveye, i ti santi li ankor lafen. I ti tir en kou-d-fizi dan ler par azar e en leg ti tonbe. I ti kros leg pour li manze e dan vant leg i ti ganny en dizef. Dan sak enn ant sa karant zonm ti annan en gazet. Tizan ti pran e alim en dife pour griy sa dizef. I ti manz son vant byen plen, apre i ti kontinyen swiv sa pti santye ziska ki i ti ariv devan baro en gran sato. Lo baro ti annan en lansenny kot ti’n ekri: “SA KI ANTRE PA SORTI.”

Ti osi annan bann solda ki ti ape patrole avek zot fizi obor. De ki zot ti war Tizan, enn ti demann li,”Ki ou bezwen?”

E Tizan ti reponn , “Mon oule war sa msye ki reste la.”

Sa solda ti demande, “Akfer ou oule war lerwa? Ou’n trouve sa ki ‘n ekri lo baro?”

“Zisteman , se sa ki’n fer mwan anvi war li,” Tizan ti reponn .

Alor en solda ti anmenn li kot lerwa. Arivan dan sato, lerwa ti demann li ki i ti bezwen. Tizan ti dir li ki i’n vin rod en plas travay e lerwa ti reponn byen serye, “Mon garson, isi sa ki antre pa sorti. Avan mon donn ou en travay ou bezwen fer en paryaz avek mwan.”

Tizan ki ti en garson byen brav, ti reponn, “Oke mon Rwa. Lekel ou paryaz?”

“Bon, ou pou bezwen rann mwan larepons trwa zedmo. Si ou pa konnen, mon pou sot ou likou. Si ou reponn tou le trwa, ou osi ou a demann mwan trwa. Si mon konnen, mon a donn ou en plas travay. Me si mon pa konnen ou a sot mon likou e marye avek mon fiy.”

“Dakor mon Rwa, dakor,” Tizan ti dir an balansan son latet. “Kan nou pou konmanse?”

“Bon, pour ozordi ou kapab repoze, e demen nou a konmans paryaz,” lerwa ti dir.

Tizan ti resevwar tretman en prens sa zour dan sato. Lerwa ti fer son bann serviter servi li tou sa ki i ti bezwen e donn li en lasanm pour li repoze. I ti osi ganny sans pour li zwenn laprenses e zot ti tonm anmoure konman zot ti war kanmarad!

Lannmen bomaten, lerwa ti ralye tou dimoun kot sato pour vin ekout zot paryaz. Apre ki tou ti’n pare, lerwa ti konmanse. I ti demann Tizan, “Pas isi pas laba nou pou zwenn ansanm.”

“Lakord lanmores mon Rwa,” Tizan ti reponn deswit.

Lerwa ti kontinyen, “Piti rouz i bat piti nwar, piti nwar i bat piti blan e piti blan i danse?”

Tizan ti pas son lanmen dan son figir en kou, apre i ti reponn, “Mon Rwa, mon met en marmit lo dife avek diri ladan. Sa dife i sof marmit, marmit i sof diri e diri i sote.”

Lerwa ti grat en kou son latet e kalkil enn son zedmo pli difisil. Apre i ti demande, “Si mon donn ou en pti bato, mon donn ou en lyon, en kabri ek en sou (legim) pour anmenn lo en zil. Mon oule ki ou anmenn zot san ki enn i manz kanmarad. Rapel ou ki lyon i manz kabri e kabri i manz sou. Fodre pa ki ou kit zot tousel. Kimannyer ou pou fer?”

“Mon Rwa, ou kapab donn mwan de minit pour reflesir?” Tizan ti demande.

“Dakor! Pran senk plito,” lerwa ti ordonnen.

Tizan ti konmans fer travay son lespri. Sa ti plis en kalkil ki en zedmo. I ti bezwen fer sir avan reponn. Osi ti son dernyen paryaz e son lavi ti an dout. Ti’n ariv kat minit e Tizan pa ti ankor konn larepons. Lerwa ti averti Ii, “I reste ou zis en minit mon brav. Si ou pa rann mwan en bon larepons, ou pou napa latet dan en pti moman.”

Kat minit trant segonn ti pase. Me Tizan pa ti ankor ganny larepons byen. Ler ti’n ariv kat minit karant segonn, Tizan ti fer en souriy e dir, “Mon’n pare mon Rwa.”

“Eksplike,” lerwa ti dir.

“Mon Rwa, mon pou fer kat voyaz. Premye voyaz mon pou anmenn kabri e met lo zil. Dezyenm voyaz mon pou pran lyon. Arivan lo zil mon a kit Ii e retoum avek kabri. Arivan isi mon pran sou e kit kabri ater. Apre mon met sou lo zil ek lyon. Mon a vin sers kabri, koumsa zot pa pou kapab manz kanmarad .”

“Tre byen, ou paret entelizan zennonm. Prezan demann mwan sa ki pour ou,” lerwa ti dir byen vantar e Tizan ti konmanse, “Ekout byen mon Rwa, dimi lio, o vo mor, rotis pentos, di ver, si ta, po tate, le gata. Maki e mor. En mor i anmenn vivan a lakours. Enn i touy kat, kat i touy karant. Touy sa ki ou pa war, manz sa ki pa ankor ne. Kwi par parol an parol.”

Lerwa ti reste sezi. Zanmen i’n deza tann sa kalite zedmo. I ti demann avek Tizan, “Ki sa kalite langaz ki ou ape koze zennonm?”

“Langaz zedmo mon rwa. En pe parey sa enn ki ou fek demann mwan,” Tizan ti reponn.

“Mon pou bezwen enn de minit refleksyon avan reponn ou sa zedmo,” lerwa ti dir.

“Dakor mon rwa, mon donn ou senk er-d-tan.” Lerwa ti koste tou son bann gran konseye ansanm e zot ti konmans rod larepons Tizan. Me sis er-d-tan ti pase e zot pa ti ankor konn sinifikasyon sa zedmo. Alor lerwa ti dir avek Tizan, “Sa zedmo i tro konplike e mon pa kapab reponn. Si ou eksplik mwan son sinifikasyon ou a ganny paryaz.”

Tizan ti dakor e konmans rakont son prop zistwar ki i ti’n fer son zedmo avek. “En fwa ti annan en zenn garson ki ti kit lakour son paran pour Ii al lasas dan lafore. Ler i ti’n mars dis mil met distans, i ti arete pour pran repo anba en gran pye dibwa. Dan son repo, son lizye ti frap lo en nik zwazo dan en brans sa pye ki i ti anba la. I ti grenpe ziska kot nik e i ti dekouver en pti zwazo mor ladan. Dimi lio, o vo mor. Sa mon premye fraz mon Rwa. Maki e mor, en mor i anmenn vivan a lakours. Enn I touy kat, kat i touy karant. Touy sa ki ou pa war, manz sa ki pa ankor ne, kwi par parol an parol. Aprezan mon rwa, mon pou konplete. Ekout byen . Sa garson ti pran en pe dile gate e donn son seval ki ti apel Maki. Kan seval ti’n fini bwar, i ti mor, akoz sa dile ti’n anpwazonnen. I ti trenn son seval ziska larivyer ki ti lanmenm obor. Kan son seval ti pe desann dan kouran, kat korbo ti apoz lo Ii e manz Ii. Sa garson ti swiv sa larivyer ziska ki i ti ariv kot en pti lans e i ti zwenn sa kat korbo mor. Fernwar ti’n preski anglouti kanton e sa garson ti antre anba ros pour repoze.

Senk er-d-tan pli tar, i ti tann en tapaz. Ler i ti gete, i ti war karant zonm ki ti’n alim en gro dife e zot ti pe griy sa kat korbo pour zot manze. Apre ki zot ti’n fini manze, zot ti mor. Son lannmen bomaten, ler i ti leve, Ii osi i ti santi li lafen. San war naryen, i ti viz son fizi anler e apre ki bal ti’n pete, en zwazo ti tonbe . I ti ouver vant sa zwazo, e ladan ti annan en dizef. I ti griy sa dizef avek bann papye gazet ki ti dan sak enn sa bann voler e i ti manze. Eski mon leksplikasyon i zistifye mon Rwa?” Tizan ti demande .

“Wi, ou vreman malen mon garson. Me sa i plis en zistwar ki en zedmo. Alor mon a les ou marye avek mon fiy e ou pa pou bezwen travay. Me ou pa pou kapab sot mon likou!”

Me tou bann dimoun dan sato ti kriye, “Non! Non! Kondisyon se kondisyon!” Alor bouro ti sot likou sa move lerwa e Tizan ti marye avek prenses. Zot ti fer en gran lafet. Tizan ti anvoy solda sers son manman ki ti’n fini krwar ki son garson pa pou zanmen retournen. Depi sa zour, zot ti viv ere ziska zot lanmor.