Tizan Ek Fiy Lerwa

(Mm Marietta Hoarau)

Kont ek Lezann Vol 1., (1990) Lenstiti Kreol, Lans-O-Pen, pp. 67-77

En zour ti annan en garson ki ti apel Ti Zan. Ti Zan ti byen mizer. I ti reste li avek son vye manman anler dan bwa. Zot ti plant patat ek mannyok e zot ti manz sanmenm. Anplis Ti Zan ti kontan al lapes tou le zour avek son laliny e tanzantan i ti anmenn pwason pour kwi. Zot ti napa byen byen delwil e rar zot ti frir alors zot ti griye pour manze.

Ti Zan ek son manman ti annan sakenn zis de lenz, enn larivyer ek enn lo zot. Sa lenz ti tou rakomode. Zot ti fer lapenn. Papa Ti Zan ti’n mor en bon pe letan avan.

Dan menm vilaz ti annan en lerwa. Sa lerwa ti annan en fiy. Ler sa fiy ti ankor pti, lerwa ti’n fer met en pti plak lor anler lo son kwis. I ti dir, “Ler mon fiy i a ganny dizwit an, mon a fer bann zennzan devinen ki i annan lo son lazanm e sa ki konnen i a marye avek li. Sa ki pa konnen, si mon pa kontan son figir mon a fer sot son likou e sa ki mon kontan son figir i a vin prizonnyen.”

Ale ale fiy ti grandi e ti’n ariv ler pour li marye. Pandan en mwan pour kat Dimans lerwa ti fer lenvitasyon ki ti annan en paryaz kot li. Sa ki konnen ki ti annan lo lazanm son fiy ti pou ganny lanmen son fiy an maryaz. Bann zennzan, gran gran msye, setaki ler ti tann nonm fiy lerwa ti vini pour vin devinen ki ti annan lo lazanm fiy lerwa. Ler zot ti arive lerwa ti dir, “Ale, konmanse.”

Obor laport ti antoure avek solda pe veye. Enn par enn zot ti komanse, enn ti dir,”En siny.”

“Enbesil” Lerwa ti kriye, “ou pa okenn deviner ou, devin ankor.” I ti pe donn sakenn trwa sans.

Sa zonm ti kontinyen, “En poro.”

“Enbesill dernyen sans.”

“En mark boubou.”

“Non”, lerwa ti dir, “solda met li dan kaso”.

La setaki ti devinen, napa keksoz ki zot pa ti dir me personn pa ti nobou konnen ki ti annan lo lazanm sa fiy. En bann ti vin prizonnyen e en lot bann ti ganny sot likou.

Premye Dimans ek dezyenm Dimans en kantite zennzan ti’n taye pour vini, me ler ti’n ariv trwazyenm Dimans e nouvel ti’n fannen ki lerwa ti pe fer avek sa bann garson, okenn dimoun pa ti oule koste kot lakour lerwa. Lerwa ti byen ankoler e fiy byen tris an dizan ki zanmen i ti pou marye. Son papa ti mesan e alors zot ti apel li “Lerwa Mesan”.

Sa fiy dan son leker ti dir, “Mwan mon pou dres Papa, akoz i tro mesan. I pe tro fer avek sa bann zennzan. Mon a reste vyey fiy si mon pa fer en pti debrouy avek mon lekor.”

Tou le zour ler Ti Zan ti pe desann pour li al lapes, sa fiy ti war Ii. I ti dir dan limenm, “Be sa garson pa i zoli! Tou le zour mon war li, selman mon kontan li.”

Vreman Ti Zan ti en zoli garson byen miz, anba tou son mizer.

Sa fiy ti dir, “Mon a fer mannyer ki sa garson i tonm anmoure avek mwan, mon pou marye avek li. Pa mon a dres papa!”

Alors, lannmen i ti al pronmenm dan son zarden. I ti reste pres obor semen alors i ti war byen tou sa ki pase. I ti enformen ki mannyer sa garson ti apele e zot ti dir li, ‘Ti Zan’. Byento, Ti Zan ti desann pour al obor lanmer. Fiy pa ti kriy li me ler i ti retournen Ti Zan ti annan en zoli pti pwason rouz avek Ii. I ti pe soufle an montan, menm ki i ti napa byen byen ler. Fiy dan son zarden ti war Ii. Son leker ti sote! I ti dir,

“Bonzour. Ti Zan!”

Ti Zan ti sote e gete lekel ki ti’n kriy li. Ler i ti remarke ki sa ti fiy lerwa, Ti Zan ti war drol ki i ti’n dir li bonzour. I ti demande, “Manmzel kot ou konn mon non?”

Fiy ti reponn, “Mon’n enformen. Tou le zour mon war ou pase. Mon’n kriy ou pour demann ou aste sa pti pwason akoz mon fatige manz lavyann. Vann mwan sa pwason mon a griye tanto.”

Ti Zan ti reponn, “Manmzel, mon pwason mon pa ni vann, ni donnen. Mon pe anmenn pour mon vye manman dan bwa. Nou mizer, sanmenm tou bouyon ki nou annan pour ozordi.”

Fiy ti sipliye, “Ti Zan vann mwan, Ti Zan.”

Ti Zan ti dir, “Manmzel, mon manman pe esper mwan. Mon pa vann mon pwason.”

“Ti Zan, vann mwan, tanto letan mon a griye, mon a mazin ou. Vann mwan, en zour ou pa pou regrete.”

Ti Zan, dan limenm ti sey dir, “Lala! pran ale!” Me for i ti dir, “Lala manmzel, pran, mon donn ou.”

Sa manmzel ti byen kontan. I ti donn nennenn pwason pour grate e kwi. Sa swar fiy ti byen manze. Atab son manman ti demann li, “Mon fiy, kot ou’n ganny sa pwason? I bon, e byen gra.”

Fiy ti reponn, “Manman mon’n demann en garson aste me i pa’n oule vann mwan. Mon’n fatige manz lavyann.”

Son manman ti dir, “Be ler ou war ankor dir nennenn demann li aste.”

Be sa nennenn ki ti okip sa fiy ti kontan li. I ti pou les fiy demann Ti Zan aste pwason limenm.

Pour retourn lo Ti Zan, ler i ti ariv kot li, son manman ti demann li, “Ti Zan ozordi oli pwason, napa?

Ti Zan ti koz manti, “Manman, lanmer ti move, napa ozordi. Annou bwi patat ek mannyok nou a manze.”

Kantmenm manman lestoma ti’n feb, ki ou a fer, i ti oblize manz sanmenm. Ti Zan ti dir,

“Manman en zour Bondye i a pitye nou. Fer lapriyer pour ki en zour mon a sonny ou.”

Son manman ti reponn,

“La laz ki mon’n arive avek sa mizer, ki pitye Bondye pou pitye nou? ”

Ti Zan ti dir, “Pa perdi lespwar dan lavi manman. Soley i kler pour nou tou.”

Aswar ler i ti al dormi, Ti Zan ti war zis figir sa fiy. Lannmen Ti Zan ti al lapes ankor. Lasans ti pour li. Ankor en fwa i ti ganny en pwason rouz, pli gro e pli zoli ki sa enn premye. Dan son leker i ti dir,

“Ozordi manmzel pa pou ganny mon pwason, manman a mor lafen dan bwa.” Ti Zan ti monte. Manmzel ti pe vey li. Son nennenn ki ti la avek li ti dir, “Manmzel i vini!” Sa fiy ti fer konmsi i zwe zwe dan son fler. Ler Ti Zan ti pas obor zot, fiy ti dir, “Bonzour Ti Zan.”

“Bonzour Manmzel,” Ti Zan ti reponn.

Manmzel ti dir, “Ti Zan, vann mwan sa pwason ankor.”

Ti Zan ti reponn, “Manmzel mon pa pou kapab. Yer swar manman in plennyen, lestoma ti feb.”

Manmzel ti sipliye, “Ti Zan ou pa pou regrete. Yer swar letan mon ti pe manz sa pwason, mon ti mazin ou. Manman in dir mwan dir nennenn aste ankor.”

Pov Ti Zan ti santi li anbarase. I ti dir, “Manmzel, mon pwason mon pa ni vann, ni fer kado.”

“Ti Zan, vann mwan Ti Zan”, sa fiy ti sipliy ankor.

Toutakou Ti Zan ti ganny en nide. I ti dir, “Manmzel si ou anvi sa pwason, lev en pti pe ou rob e montre mwan ki i annan lo ou lazanm, koumsa mon a dir lerwa. Kantmenm mon pa ti a marye avek ou piske ou pa pou oule mwan, mon mizer, omwen mon ti a ganny en pe larzan pour sonny mon vye manman. Mon ti a sorti dan sa mizer.”

Manmzel ti fer en souriy. I ti get isi, get laba e fer konmsi i ti pe grat dan son fler. I ti lev son rob en pti pe. Ti Zan ti fer lizye kler e sey plonbe me i pa ti war nanryen. Alors i ti donn manmzel pwason e i ti ale. Ankor en fwa, Ti Zan ti bezwen koz manti avek son manman. “Manman napa pwason ozordi, move tan.”

Manman ti reponn , “Me Ti Zan, lestoma Manman i feb.”

“Manman, priye, Bondye i bon. Pour ozordi annou bwi patat nou a manze.”

Alors son manman ti bwi patat e zot ti fer desann avek en pe delo. Lannmen byen granmaten Ti Zan ti desann. Sa voyaz sa pwason ki i ti gannyen ti pli zoli e pli gro ankor ki sa de avan. An montan se li i ti soufle. I ti’n komans byen vantar aprezan konman i ti konnen ki fiy lerwa ti pou dir li bonzour. Manmzel ti la, dan son fler parey labitid. Nennenn pa ti la sa zour e i ti li tousel. I ti dir, “Bonzour Ti Zan.”

“Bonzour Manmzel.”

“Ti Zan, vann mwan ankor sa zoli pwason .”

Ti Zan ti reponn, “Ar Manmzel, la i fer trwazyenm zour ou demann mwan mon pwason . Manman pe feb lao dan bwa. I a mor.”

“Ti Zan, ou a kontan,” Manmzel ti dir, “Vann mwan mon sipliy ou. Tizan mon kontan ou mwan.”

Tizan son leker ti sote. Fiy lerwa ti kontan li? I ti dir, “Manmzel si ou kontan mwan dir mwan ki i annan lo ou lazanm.”

Fiy ti get isi, get laba, e ler i ti sir ki ti napa personn i ti dir Ti Zan,

“I annan en plak lor.” Apre i ti kontinyen, “Ti Zan Dimans vin devinen, selman premye kou rabase e dir en lot keksoz, dezyenm fwa tou dir en lot, me trwazyenm fwa dir plak lor e ou a ganny paryaz. Mon bezwen aranz papa sansan mon pou reste vyey fiy. Mon kontan ou Ti Zan. Lasans i pour ou pran.”

Alors Ti Zan ti pran pwason e donn manmzel. Avan ale i ti bat en pti lizye avek li e Manmzel ti souriy. An montan, Ti Zan ti pe mazinen, “Be la ki mannyer mon pou fer Dimans pour mwan al kot lerwa? Ni en soulye mon napa.” Relman anmezir i ti pe marse, i ti get dan bann desbin. Lasans ti vreman avek limenm, akoz i ti war en vye per alomenn. I ti gete si personn pa ti pe vini e i ti seye. Ti bon. “Sa wi,” i ti mazinen. Ti demann rakomode me pa ti fer nanryen. Ler i ti ariv kot li i ti bliye nonm pwason nek i ti donn son manman alomenn e i ti dir, “Manman lav sa pour mwan. Fer li byen prop e apre mon a rakomod li. Prepar en bon lenz osi, sa enn ki pa’n tro rakomode. Lav byen pour mwan gannyen Dimans, i annan en pti landrwa mon pe ale.”

“Kot ou pe ale ankor?” Son manman ti demande, “La ou pou kit mwan mon tousel?”

Ti Zan ti reponn, “Manman fer sa ki mon’n dir ou, pli tar ou a konnen.”

Alors son manman, pour fer plezir son sel garson ti fer tou parey i ti’n dir li. I ti prepar tou bann zafer Ti Zan, e plen avek traka i ti sey al dormi. Ti Zan li, pa ti kapab ganny sonmey, akoz i ti pe mazin zis fiy lerwa menm. Nek i ti leve e mars marse dan lakaz. En ler son manman ti oblize demann li, “Ti Zan ki ou gannyen mon pti? Akoz ou pa pe dormi? Dir mwan.”

La Ti Zan ti dir li, “Manman, Dimans mon pe al devinen ki i annan lo lazanm fiy lerwa. Petet nou a ganny en larzan, kantmenm mon pa pou marye avek son fiy.”

Zot koman manman Ti Zan ti tann sa, nek i ti met lanmen lo latet e komans kriye, “Ar Ti Zan, pa bezwen dir mwan ou pe ale. Get sa bann zoli zoli zennzan ranpli avek larzan, zot paran pe plere, tousala in vin prizonnyen.” Son manman ti kontinyen an pleran, “Ek sa, sa bann ki lerwa pa’n kontan in sot zot likou e zot anba later. Ti Zan be ou ou pa ni pou ganny paryaz. I pou sot ou likou! Ki mon pou devenir dan bwa isi mon tousel?”

Ti Zan ti sey konsol son manman an dizan, “Manman ase, ou pa konnen petet lasans i a pour mwan. Dimans nou a gete.”

Salerla, I pa ti dir son manman ki i ti’n fini konnen. Dimans ti arive. Sa zour, Ti Zan ti sanze byen kare kare dan son vye lenz ek son alomenn. I ti’n kas son lakolet, e ti paret byen vantar. I ti dir orevwar son manman e desann. Son manman li salerla ti an pler. An alan, Ti Zan pa ti ni vir deryer pour get li pangar li osi i ti a sagren. Dan en pti moman Ti Zan ti ariv kot lerwa.

An arivan devan laport i ti war de solda. Zot ti demann avek li, “Ki ou bezwen?”

“Mon vin devinen,” Ti Zan ti reponn byen brav.

Sa de solda ti get li. Dan zot leker zot ti dir, “Be sa lenbesil, sa pti zafer dan sa semiz rakomode ek sa vye alomenn pe vin devinen? Be sa pa pou ganny koup likou sa? Akoz i pa retourn se li?” Me toudmenm i ti la e i ti pe demande pour li war lerwa. Solda ti al fer dir li. Lerwa ti vini limenm e i ti war en pti grannwanr pe espere. I ti demande byen for, ‘Wi, ki ou bezwen pti banben?”

“Mon rwa,” Ti Zan ti reponn san tranble, “Mon pe vin devinen ki i annan lo lazanm ou fiy.”

“Enbesil ki ou été !” lerwa ti kriye. “Sa bann gran gran msye in vini pa’n konnen, gran gran deviner pa’n konnen, get ou aprezan? Get sa kantite prizonnyen ki mon annan, get sa ki anba later, be ou konnen ou osi ou pou ganny likou sote? Initil ou vin la, plito retourn se ou!”

Ti Zan pa ti bouze. Okontrer i ti dir, “Mon rwa, mwan mon’n vin paryaz. Ou’n met paryaz pour parye e mwan mon pe vini.”

Lerwa dan son·leker ti dir, “Pti ensolan!” Me for i ti dir, “Ale komanse. Mon donn ou trwa sans. Ki i annan lo lazanm mon fiy?”

Ti Zan ti zwe pa konnen, parey Manmzel ti’n dir li. I ti grat grat son latet, get get anler e dir, “Mon rwa en gro lanvi.”

“Enbesil!” Enbesil!” sey ankor!” lerwa ti kriye, son figir mesan.

“En gro poro,” Tizan ti dir.

“Enbesil, ankor pli enbesil ki egziste lo later. La ou pe provok plis mon lakoler. Solda, prepar sab, lev anler pour koup likou sa banben!”

Solda ti obei. Dan zot leker zot ti pran pitye pour sa pov malere garson. Ti Zan saler li ti pe dir, “Les taler mon a aranz ou, mon rwa.”

Lerna ti kriye ‘Trwazyenm sans, ale braye.”

San ezite, Ti Zan ti dir, “Mon rwa en plak lor.”

Zot, lerwa koup li pa ti a’n sennyen! Son figir ti’n sanz kouler. I pa ti konnen ki i ti pou fer, alors i ti komans bat lanmen. La tou sa ki ti la, solda, gard ti komans bat lanmen e kriye zot osi. Bann travayer anndan ti pe rode ki ti annan dan lakour e tou ti tay deor. Ler zot ti war lerwa pe aplodi zot osi zot ti donn lanmen. Ti annan en tapaz enfini. Fiy anler lo balkon ti’n tann tou e i’n kontan, kontan menm.

Ti Zan ti’n ganny paryaz. Alors lerwa ti fer larg tou prizonnyen e tou sa la ti vin remersye e felisit Ti Zan. Pa bezwen dir ki aprezan ki Ti Zan ti’n vantar. Ti en lafet kot lerwa. Salerla, li lerwa ti pe demann son lekor, “Be mon fly aprezan pou oule marye avek sa garson? Tou mannyer in ganny son paryaz, mon bezwen gard mon parol-d­ oner. Mon a bezwen fer apel mon fiy pour gete e si i pa kontan sa garson, mon a bezwen donn li lanmwatye mon fortin.”

La, i ti fer apel son fiy ensi ki son madanm ki ti dir, “Be i’n ganny son paryaz aprezan, gete avek nou fiy.”

Fiy son tour ti dir, “Papa mon byen kontan, kantmenm i mizer les li.”

Ler Ti Zan ti tann sa son leker ti bat for e i ti donn prenses en zoli souriy. Li osi i ti’n fini kontan sa zoli fiy.

Alors deswit, lerwa ti mazinen fer laranzman pour maryaz. I ti demann Ti Zan. “Oli ou papa ek ou manman?”

Ti Zan ti reponn, “Mon papa in mor. Nou de manman nou reste dan bwa e nou mizer.”

Madanm lerwa ti dir, “Ale al sers ou manman e li osi i a vin reste avek nou.”

Me Ti Zan ti ezite, “Manman pa kapab vini madanm, i napa en bon lenz.”

La deswit sa madanm ti al e rod en pe lenz, soulye, ensi-d-swit e donn nennenn pour li anmenn kot manman Ti Zan e fer li sey sa ki ti a bon lo li.

“Reste avek li e abiy li,” Madanm ti dir.

Ti Zan ti eksplik zot landrwa e nennenn ek drayver ti ale. Ler tantin anler dan bwa ti war dimoun pe vini dan lale i ti komans kriy lasasen, “Zot Ti Zan in ganny koup likou, Ti Zan in mor!”

Zot ti dir li non e sey eskplik li sa ki ti’n arive me tantin pa ti oule konpran. Nek i ti plere e kriye menm. Ki pou fer? Nennenn ti deside fer drayver retournen pour al rod Ti Zan ek fiy lerwa. Manman fiy osi ti monte e ler manman Ti Zan ti’n war pour limenm ki son garson ti ankor vivan e ki i ti pe al marye avek Prenses, i ti byen kontan. I ti plere me sa voyaz avek lakontantman. I ti desann avek zot kot pale, apre ki i ti’n abiye e okip li. Laba ti annan en kantite dimoun e tantin ti fyer ler i ti debarke dan loto. Ler i ti antre dan pale i ti ganny son lasanm e apre i ti manze e bwar. Ti annan telman keksoz e en bann ki zanmen i ti’n deza war avan.

Detrwa zour apre ti annan en gran maryaz dan pale. Zot, ti en maryaz! Ti annan en gran lafoul ki ti vin gete akoz ti rar war en prenses marye avek en garson mizer koumsa. Tou dimoun ti byen fete me pli kontan ki tou, ti Ti Zan avek son manman.