LAD EK BONKER

Marietta Hoarau

Kont ek Lezann Volim 2. (1991) Lenstiti Kreol, Lans-o-pen. pp. 11-22

En zour ti annan de zanmi. Enn ti apel Bonm Lad, lot Bonm Bonker. Dimoun ti’n donn zot sa non akoz Bonm Lad ti avar e voras. Kant a Bonker li i ti bonker parey son non ti dir. Tou le de ti’n marye e zot ti reste avek zot madanm obor kanmarad. Zot ti annan en bitasyon anler dan bwa lo en latet montanny. Tanzantan zot ti monte pour netway zot bitasyon e pour rekolte patat manyok, e anmenn kot lakour pour zot manze. Ale ale enn ler zot ti’n degoute. Zot ti dir, ‘A, nou fatige dan sa bwa, nou a fer en lot travay. Zot ti desann e vir vire anba pour de trwa mwa.

En zour Bonm Lad ti dir avek Bonm Bonker, “Bonker annou al en kou dan nou bwa laba. Konmela zerb in pouse. Nou ava al rod en pe keksoz, en pe patat, mayok, nou a netway en pe nou bitasyon.”

Bonker ti dir, “Bon lide, annou ale. Mwan mon a anmenn bannann mir e ou ou a enn galet.”

Bonm Lad ti dir li wi. Relman zot ti debrouy granmaten e ti monte. Zot ti ariv lo latet montanny byen fatige. Zot pa ti kapab travay telman zot ti’n fatige. Zot ti vir vire la. Zot ti poze. Dan apremidi en pti pe lo tar zot ti komans travay. Byento zot ti’n lafen.

Bonm Lad ti dir avek Bonker, “Bonker be ou ou’n anmenn bannann. Bannann i gate. Annou manz avan apre nou a manz galet, galet i prezerve.“

Bonker ti dakor. Alors zot ti asize e zo ti manz tou bannann ki Bonker ti’n anmennen. Apre Bonm Lad ti vir vire e al obor en pti larivyer ki ti lanmenm obor zot bitasyon. I ti bwar en pe delo e apre i ti dir, “Mon ale, mon ava al fer en kou mon bezwen.”

Saler i ti pou sove li, pangar Bonker ti a manz son galet, telman i ti voras! Bonker deryer vey li napa. Lad saler ti pran son semen e desann kot son madanm. Ariv laba Madanm Bonker ti demann li, “Be oli mon mari? Ou ou’n desann mon pa war li.”

Bonm Lad ti reponn, “Mon’n vir vire me mon pa’n war li. Petet i’n perdi semen. La i’n tar, demen bomaten mon ava al rod li.”

Madanm Bonker tou trakase pa ti kapab dormi. Deryer dan bitasyon, Bonker vey Lad, napa, vey Lad, napa. Fernwanr ti fer. I ti koup de trwa fey lantannyen avek son gran kouto e apiy lo de dibwa obor en ros pour fer en pti lakaz pour li dormi. Ti fernwanr e okenn lalimyer ti napa avek li. I ti en pe per me ki ou a fer. I ti fer son lapriyer e dir, “Bondye vey mwan” e i ti tonm dormi.

Bonmaten i ti leve. I ti netway dan son bitasyon, aras move zerb, tir en pe rasin patat, mayok sa ki ti annan. Ler i ti’n fini i ti dir, “Be la mon lafen ki mon pou fer?” I ti frot dibwa pour alim en dife e griy de trwa bout mayok. Apre i ti al larivyer e tranpe ziska i ti war en angiy. I ti reisi atrap li. La i ti netway li e griye e i ti asiz obor ros pour komans manze. Toutakou Bonker ti tann,

“Donn mwan en pe manze.”

I ti sote. “Be la napa personn kot mwan dan sa bwa, mon ti krwar mon tousel be i annan dimoun?” I ti oule per. I ti tann,

“Pa bezwen per. Donn mwan en pe manze.”

Bonker ti dir, “Lekel ki pe demann mwan manze la? Be lala vin manze. Mon tann zis ou lavwa, mon mon pa ni war ou. Vin manze. Selman manyok griye ek angiy.”

“Pa fer nanryen, mon pa pou manze mon pe zis gete si ou bonker.”

Bonker ti dir li, “Mon zanmi in ale in kit mwan. La mon tousel dan sa bwa. Mon pe sey netway en pe nou bitasyon e apre mon a desann kot mwan.”

Lavwa ti repran, “Be pa trakase. Mon pa pou fer ou mizer mwan. Mwan en nanm. Ou ti ape dormi lo mon latonm. Reste pour ozordi. Mon a fer ou ganny larzan akoz ou mizer.” I ti kontinyen, “Tanto, manze, tonbe dormi. Dan minwi ziska dan pti trwa er bomaten, pou pas en bann nanm isi. Ou pa bezwen per. Zot pa pou fer ou nanryen. Okontrer, ekout byen sa ki pase. Si ou dormi mon a lev ou. Ou a ganny en kantite larzan.”

“Vre? “, Bonker ti demande.

“Wi”, nanm ti reponn. Fer ou lapriyer dormi, priy pour mon nanm.”

Vreman Bonker ti fer parey nanm ti’n dir li. Malgre sa i ti en pe per e i pa ti tro tro ganny sonmey. Dan pti minwi i ti tann,

“Bonswar, bonswar ! Isi lao ki i dir?”

Nanm bitasyon ti reponn, “Mon byen. “

“Nou santi loder lavyann fre isi.”

“Napa nanryen. Boner en bann saser in pase zot in touy touy de zwazo, trwa zwazo, zot in griye pour manze. Napa nanryen, nou byen la.”

Lot ti repran, “Bon, mon pe al borlanmer la. Letan mon monte mon a donn ou nouvel. ” La zot ti desann. Apre en pe letan zot ti mont ankor, “Ki i dir? Ki i dir zanmi?”

Nanm bitasyon ti dir, “Mon byen, ki i dir borlanmer?”

Enn dan bann ti reponn, “Ar borlanmer i fer lapenn. Fiy lerwa, en sel fiy ki i annan i malad en kantite. Tou dokter in seye e tousala in kondann li. Zot in sey rod raspay, napa nanryen. Zot tou zot an larm. La mon krwar i pou fini menm avek lavi. Ar wi si nou ti lo later nou pa ti a geri li mon frer? Saler son gerizon i devan son laport.”

Bonker kot ti ete ti pret zorey. Nanm bitasyon ti reponn, “Ki sa mon frer? Dir mwan!” I ti pe demann sa ekspre pour fer Bonker tande.

Me lot ti dir, “Taler dezyenm bann i a dir ou.” La zot ti ale.

Nanm ti kriy, “Bonker, Bonker ou’n tande?”

“Wi.”

“Pa dormi. Taler ou a tann ankor. Demen bomaten avan ou ale mon a rakont ou byen ou pa a bliye.”

Byento dezyenm bann ti pase. Enn ti kriye, “Ki i dir? Ki i dir? Mon santi lavyann fre isi.”

“Ar zanmi napa nanryen, nou byen. Kot pe ale?”

“Nou pe al en kou borlanmer. Ler nou retournen nou a donn ou nouvel.”

Relman zot ti ale. Ler zot ti retournen nanm bitasyon ti demann zot, “Alors koman ete borlanmer?”

Lot ti reponn, “Ar borlanmer i fer lapenn. Fiy lerwa i ale menm. Zot in dir napa gerizon pour li. Lerwa i an pler. Lavil taler i a met dey. Salerla son gerizon i devan son laport. Son gerizon i dan sa pye kolofant.”

Nanm bitasyon ti demande, “Be kimannyer pou fer mon dalon?”

“Taler trwazyenm bann a pase a dir ou. Orevwar nou ale.”

Nanm bitasyon ti dir, “Bonker ou tande?”

Bonker kot ti ete ti reponn, “Wi”.

“Taler trwazyenm bann a dir ou.”

Pa mank lekou trwazyenm bann ti pase e ler zot ti vini sorti borlanmer, nanm bitasyon ti demann avek enn, “Ki i dir laba?”

I ti reponn, “Zanmi, borlanmer i ale nenm. Fiy lerwa napa lavi menm. Mon frer si nou ti lo later nou pa ti a geri sa fiy?”

Nanm bitasyon ti dir, “Kimannyer?”

Son dalon ti reponn, “Lerwa i annan en pye kolofant devan son laport. Sa pye dibwa la, lerwa i kontan en kantite. Tou le zour i met son fotey anba la dan lonbraz i pran son repo. I kontan menm son pye dibwa. Petet i pa pou oule les koupe me lavi son i ladan.”

“Be ki i pou fer?” Nanm bitasyon ti demande. Bonker sa ler ti’n met zorey apik.

Lot nanm ti koz ankor, “Premye keksoz koman soley i leve bomaten, ou pran en keksoz prop ou koup en premye brans ki vir kote soley leve. Ou anpar en brok son dile, ou pase byen e ou donn sa fiy pour bwar. Si i reisi anval enn de gorze i pou byen.” I ti kontinyen, “Aswar avek soley tonbe ou koup sa brans ki vir avek soley tonbe. Ou anpar son dile e fer li bwar ankor. Avan de zour fiy lerwa i a’n byen li.”

Nanm bitasyon ti dir, “Ar mon frer get sa ou menm! En gerizon senp. Napa personn ki pou konn sa. Si nou ti lo later pa nou ti a’n ganny en kantite larzan! Sa ki geri li pou ganny en gro sonm! Ki ou a fer?”

La zot ti dir orevwar zot dalon e zot ti ale. Koman i ti ale nanm bitasyon ti dir, “Bonker, Bonker ou’n tande? Bon. Tonbe dormi aprezan. Demen ou a desann. Avan ou ale mon a eksplik ou byen ki ou pou fer.”

Bonker ti remersye li. Nanm ti dir li, “Pa per kantmenm ou pe dormi lo mwan.”

Granmaten Nanm ti lev Bonker. La i ti reeksplik li tou sa ki ti’n pase. Apre i ti dir li, “Brouy boner. Semen i lwen. Al kot lerwa e demande pour war li. I pou demann ou akfer e ou a dir li ki ou aprann ki son fiy i byen malad alors ou pou geri li. Ou a osi dir li ki fodre i donn en lord ki aparti demen fodre napa personn kot lakour akoz ou ou gerizon i sekre. Fodre reste zis manm lafanmiy ek solda pour veye. Dir li fodre zot zot gard sekre tou sa ki ou fer. La ou a fer parey ou’n tande. Ale aprezan. Bonn sans. Selman pa bliy nou.”

Bonker ti dir orevwar, remersye li e i ti ale. I ti marse, marse, byen fatige. Aswar ler i ti ariv dan lakour lerwa i ti demande pour war li me solda ti dir li, “Non enposib. Lerwa i an pler. Son fiy pe mor.”

Apenn ensiste zot ti al dir lerwa e i ti demande akfer. La Bonker ti dir ki i ti’n aprann ki son fiy ti pre pour mor e i ti pe vin geri li. I ti asire ki i ti pou geri li. Alors lerwa ti fer li antre. Ki i ti pou fer ankor? I ti pe esper zis lanmor.

La lerwa ti anmenn li war sa fiy e apre i ti donn li en landrwa pour repoze. Bonker ti pe priye pour lizour fer. Sa fiy ti tro fer li lapenn. Avan i ti al dormi i ti dir lerwa ki lannmen bomaten i ti pou bezwen en lars prop, en solda ek en brok. I ti dir, “Mon rwa gerizon ou fiy i dan sa pye kolofant. Fodre mon koup brans.”

Ler i ti tann sa lerwa ti dir, “Kwa? Koup mon pye kolofant? Mon tro kontan.”

Bonker ti dir, “Mon rwa swazir ant ou pye kolofant ouswa ou fiy.”

“En En lavi mon fiy avan,” Lerwa ti dir.

Bonker ti repran, “Mon rwa mon pa pou koup li net, zis sa ki mon bezwen.”

Lerwa ti dir, “Ki ou a fer? Eski ou pou bezwen ankor keksoz?”

“Wi, Bonker ti reponn, “Demen fodre pa personn i la dan lakour, apar ki fanmir ek solda veye akoz sa ki mon pou fer i sekre. An plis fodre pa dir personn.”

Alors deswit lerwa ti fer sorti lord ki koman tou dimoun ti dan lapenn zot tou zot ti kapab ale ziska nouvo lord. Dimoun ti war drol me akoz lerwa ti’n donn sa lord zot ti ale. Ti reste zis lafanmiy rwayal ek enn de solda. La Bonker ti al dormi.

Lannmen byen bomaten zis koman soley ti leve Bonker ti ale avek en solda e i ti koup brans kolofant ki ti vir avek soley leve. Deswit i ti anpar brok. I ti ganny en bon pe dile. I ti anmenn anndan, pase e anmenn kot fiy. I ti pran en pti kwiyer e ranpli. Dousman i ti sey ouver en pe labous sa fiy. Fiy pa ti oule ouver. I ti seye ziska i ti’n nobou ouver en pti morso. La i ti fer li anval en pti gorze. Dan son leker i i ti dir, “Zot ou sape.”

Ale ale i ti reisi fer li anval en dezyenm gorze, answit trwa ziska i ti’n bwar en bon pti pe. La i ti les li repoze. I ti dir lerwa ek son madanm pa bezwen vin kot fiy. En pti moman apre Bonker ti fer li bwar ankor en pe e dousman dousman ziska ver soley kouse fiy ti’n preski fini bwar tou sa ki ti dan brok e ti pe komans ouver lizye. I ti regard sa imsye ki ti obor li. Apre i ti kriy,

“Papa! manman!”

Bonker ti al kriy lerwa ek son madanm. I ti dir “Mon rwa ou fiy pe byen.”

Zot ti sezi e dir, “Nou fiy pe byen? Pa vre. I kapab pe byen?”

Bonker ti dir, “Be lala vin gete.”

Zot koman zot ti antre e war li zot ti plere kontantman.

Sa fiy ti souriy e dir, “Papa, manman mon pe byen.”

Lerwa ti get Bonker e i ti dir, “Mon rwa pa kestyonn mwan silvouple akoz mon gerizon i sekre. Tanto mon bezwen sa solda ankor pour koup en lot brans kolofant.”

Lerwa ti donn tou son konsantman. Zis soley kouse Bonker ti al koup brans ki ti vir bor soley kouse e ti fer anpar brok. Ankor en fwa i ti ranmas dile e tou lannwit i ti donn fiy pour bwar. Bomaten ti napa pli byen ki li. I ti leve e apel son manman ek son papa. Zot! Pa kapab dir kantite kontan zot ti kontan. Zot de son madanm zot ti komans anbras Bonker e remersye li avek tou zot leker.

Me Bonker ti dir, “Pa bezwen remersye mwan konmela. Remersye Bondye avan.”

Zot ti demann li, “Bonker me ki ou’n fer?”

I ti reponn zot, “Pa bezwen demann mwan okenn kestyon e zanmen mon pou dir kimannyer mon’n fer.”

Alors la lerwa ti fer dir tou dimoun ki son fiy ti’n geri. Avan personn pa ti oule krwar. Bann savan ek bann dokter ti vin gete e vreman fiy ti’n byen net. Ti napa nanryen mal avek li. Zot ti komans kestyonnen Bonker, demann li ki i ti’n fer. Zot ti remarke ki pye kolofant ti’n debranse me zot pa ti konnen akfer. Me tou sa ki zot ti kestyonnen pa ti oule dir pangar zot ti a ganny zafer.

Alors tou dimoun ti komans felisit Bonker e dir limenm li pli gran dokter dan lemonn. I ti’n byen vantar. Lerwa ti demann li, “Bonker ki ou oule pour ou rekonpans? Reste avek nou oubyen lot keksoz?”

Piske i pa ti voras Bonker ti dir, “Mon rwa sa ki ou a donn mwan mon a kontan.”

Lerwa ti demann li, “Be ou annan madanm ek zanfan?”

“Mon napa zanfan, mon annan zis mon madanm.”

Alors lerwa ti dir avek li, “Mon a donn ou en kantite later ek en kantite larzan. Anplis mon a donn ou en papye, partou kot ou pase montre e tou sa ki ou bezwen dan sa pei ou a gannyen.”

Bonker ti byen kontan. I ti deside al sers son madanm. Lerwa ti donn li kales ek seval pour li al ladan. Ler son madanm ti war li i ti reste sezi akoz i ti’n krwar i’n mor. La Bonker ti anmenn li kot lerwa e dan semen i ti rakont li tou sa ki ti’n pase me i pa ti rakont li kimannyer i ti’n fer pour geri fiy lerwa. Son madanm osi ti rakont li kimannyer Bonm Lad ti’n dir li ki i ti’n perdi semen dan bwa.

Bonker ti dir, “Les li, tou sa ki’n arive Bondye ki’n fer, sansan mon pa ti pou’n ganny sa ki mon pe al gannyen.

Vreman lerwa ti donn zot en gran lakaz, en kantite later, larzan e tou keksoz ki zot ti bezwen. Zot tou le de zot ti byen kontan. Tou le dimans, lerwa ti vin sers zot pour dezenn avek li telman i ti kontan. Bonker osi pa ti bliy bann nanm e tou le zour i ti fer lapriyer pour zot.

Bonm Lad son tour li ti’n tande ki son dalon ti’n ganny en kantite larzan. I ti dir dan limenm, Bonker ti mizer mon ti avek li dan bwa, kimannyer i’n fer pour ganny sa kantite larzan ? Mon ti a voudre konnen. Alors i ti deside al war Bonker. An arivan laba i ti dir,

“Bonzour Bonker.”

“Bonzour,” Bonker ti reponn.

Bonm Lad ti get sa zoli lakaz e i ti zalou. I ti demande, “Bonker be ou, ou ti pli mizer ki mwan. Nou ti fer nou bitasyon ansanm. Kot ou’n ganny sa bann larzan? Dir mwan.”

Bonker ti dir, “Non i en sekre.”

Afors persiste Bonker ti dir li, “Ou konnen ki ou a fer? Ou rapel kot ou ti kit mwan anler dan bwa laba? Ale ou a war en pti ros kot mon ti pik de fey lantannyen. Tonbe dormi. La ou a konnen kot pour ganny larzan.”

San esper ankor, Bonm Lad ti ale. I ti monte monte ziska i ti’n fatige. I ti ariv laba lo pti fernwanr. I ti’n anmenn son manze avek li. Apre ki i ti’n repoz en pe, i ti manze. Toutakou i ti tann,

“Donn mwan en pe manze.”

I ti kriye byen ankoler, “Lekel ki demann mwan mon manze la? Mon manze i zis pour mwan.”

Dan son leker, sa nanm ti dir, ‘Zot vre ou voras.’ I ti dir avek Bonm Lad, “Mon’n demann ou en pe manze, mon lafen, donn mwan en pe.”

Me Lad ti reponn byen ankoler, “Sa ki pe demann mwan mon manze la? Mon manze i zis pour mwan. Mon’n dir ou mon pa pe donn manze personn mwan. Travay parey mwan ou a gannyen!”

Nanm ti dir, “O.K. mersi.”

La Bonm Lad ti fini manze e i ti al dormi dan sa pti lakaz ki Bonker ti’n fer. Ti ankor lanmenm tel parey i ti’n kit li. Nanm pa ti fer plis ki sa e ti les li dormi. Zis minwi son premye bann dalon ti pase. Enn ti kriye,

“E ki i dir anler isi dan bwa?”

Nanm bitasyon ti reponn, “Mon frer vini. Zafer i la kot mwan.”

Lot ti demande, “Ki i annan?”

“En zonm mesan. I voras! Mon’n demann li en pe manze i pa’n oule donn mwan. La i pe dormi la.”

Salerla Bonm Lad pa ti pe tann nanryen ki ti’n pase. I ti pe ronfle sonmey. Zot! Sa bann nanm ti koste e ti komans bat li. Zot ti bat li, bat li e i ti kriye, “Ayoyo, ayoyo! Wayayay, tir mwan!”

Me zot ti bat li menm e kriye, “Ou a kite voras? Ou a kite voras?” e zot ti ansonm li menm.

“Ayoyo mon a kite, mon a kite, tir mwan!” Lad ti kriye.

Bann nanm ti demann li, “Ou a arete fer mizer ou kanmarad?”

“Mon a arete wi ayoyo,” i ti reponn.

La zot ti aret bat li e zot ti desann borlanmer. Ler zot ti remonte enn ti demande,

“Ki i dir i ankor lanmenm?”

Nanm bitasyon ti reponn, “Wi i ankor lanmenm.”

“Be taler dezyenm bann pou donn li ler.”

Lad ti tranble kot i ti ete. Aprezan i ti nepli kapab reganny sonmey. I ti anvi taye me kot i ti pou ale dan sa fernwanr? En pti moman dezyenm bann ti pase e zot ti demann zot dalon ki nouvel.

I ti dir zot menm zafer e ankor en fwa zot ti ansonm Lad.

“Ayoyo, ayoyo.”

Zot ti demann li, “Ou a kite voras? Ou a partaze ou keksoz?”

Lad ti kriye, “Wi, ayoyo, tir mwan, arete.”

Letan zot ti’n byen bat li, zot ti desann borlanmer. Letan trwazyenm bann ti’n pase e ti’n donn li menm zafer Lad ti’n ganny ase! Partou lo li ti’n anfle avek bate e i ti pe tranble avek lafreyer. I ti taye. Anba lanmenm ti annan en touf pikan. Lad ti sot ladan menm dan son pa konnen kot pou ale. Pli move. Pikan ti azout avek son douler. I ti oblize reste lanmenm akoz i ti’n pri.

Nanm ti dir, “Koumsanmenm mon a dres ou. Ou a kite voras ou. Ou a partaze manze ou. Ou a fer serman.“

Bomaten koman lizour ti fer, Lad ti leve. Apenn i ti kapab marse telman partou ti fermal e anfle. I ti desann mannyer i kapab ziska i ti ariv anba. Letan son bann dalon ti war li zot ti demann li,

“Bonm Lad ki ou gannyen?”

I ti reponn, “Mon’n sape dan mon pe al bitasyon mon’n tonbe.”

Zot ti dir, “Povdyab,“ me personn pa ti tro vreman pran pitye pour li telman i ti voras.

Ler i ti ariv kot son madanm i ti demann li, “Ki ou’n gannyen?”

I ti reponn, “Mon’n sape mon’n tonbe laba dan bitasyon.”

Alors son madanm ti anmenn li kot dokter e zot ti gard li laba pour de trwa zour. Ler i ti sorti, i ti deside al war Bonker ankor. Letan i ti ariv laba i ti demann avek li, “Bonker ki ou’n anvoy mwan gannyen anler dan bwa?”

Son dalon ti dir li, “Be mon’n anvoy ou rod lasans parey mwan mon ti gannyen.”

Lad ti dir, “Be en bann namn in tyonbo mwan in donn en plise. Mon’n ganny pour reste lopital tou.”

La Bonker ti’n fini konnen kiti’n arive. I ti dir, “La parye zot in demann ou en pe manze ou pa’n oule donn zot.”

Lad ti dir li, “Wi. Sanmenm. Ou ou ti donn zot?”

“Zot pa ti pou pran. Zis zot ti pe gete si mon pou dir wi,” Bonker ti dir. “Aprezan ou ava kite voras?”

“Wi mon frer, mon fer serman. Nanm in dir mwan arete.” Apre i ti kontinyen, “Be la ki mon pou fer? Mon pa pou kapab okip sa bitasyon mon tousel e mon per pour remont laba anler.”

Bonker ti dir li, “Be mon frer vin isi kot mwan avek ou madanm. Later i gran. Mon a donn ou later ou a fer en lakaz. Ou a travay e ou a ganny ou larzan.”

Lad ti touse par sa bann parol. I ti dir, “Zot vre ou, bonker. Pardon pour tou sa ki mon’n fer ou.”

La i ti al sers son madanm ek enn de keksoz i ti annan. Bonker ti donn li transpor pour li al ladan. Aprezan li Bonker, i ti napa zanfan. Ki i ti pou fer avek tou son larzan? I ti kontan zanfan alors i ti deside ouver en orfelina pour sonny bann pti zanfan abandonnen. I ti fer fer en gran lakaz e i ti anploy dimoun pour travay avek li. Tou zanfan ti kontan li e tou son bann travayer osi akoz i ti bon avek zot. I ti donn bann zanfan tou sa ki zot ti bezwen e i ti kontan zot.

Lo son kote fiy lerwa ki sa letan ti’n byen net ti’n zwenn en zoli garson. Sa garson ti demann li maryaz e ti fer en gran seremoni. Bonker ek son madanm ti premye lo lalis bann zenvite. Pandan maryaz lerwa ti fer en zoli diskour, e devan tou bann ki ti la i ti remersye Bonker pour lapenn i ti’n sov lavi son fiy e ti gras a li ki i ti pe marye sa zour. Tou dimoun ti bat lanmen e Bonker ti plere avek lakontantman.